İLÇELERİN İDARİ TARİHÇELERİ
Artvin
Günümüzdeki Artvin il merkezinin yerleşim yeri olarak idari taksimatta eski tarihi bir geçmişi yoktur. Bundan yaklaşık dört yüzyıl önceleri Artvin ormanlar içerisinde köydü. Livana Kalesi’nde Ahıska Çıldır Atabeyleri’ne bağlı askeri birlikler bulunmaktaydı.
1549 yılında kurulan Livana Sancağı’nın ilk merkezi Pet-Eğrek Kalesidir. 1839 yılında Osmanlılarda Tanzimat Fermanı’nın ilan edildiği dönemde Artvin Merkezinde adı Livana olan ilk Osmanlı kazası kurulmuştur. Livana Kazası Batum Mutasarrıflığı’na, Batum Mutasarrıflığı da Trabzon Eyaletine bağlanmıştır.
M.Adil Özderin naklettiğine göre Livana adı, Ardanuç Kalesi’nin inşası sırasında kaleyi yaptıran ilbeyin oğullarından birisinin adı Livan’dır. Bu Livan, Artvin Yusufeli kesiminin de yöneticisi durumundadır. Bundan dolayı eski tarih bilginleri yusufeli’nden başlayıp Artvin’e kadar uzanan Çoruh bölümüne Livan Deresi demektedir. Sonraları bu coğrafya adı Livana haline dönüşmüştür.
Livana Kazası 1877-78 savaşında civar ilçelerle birlikte işgal edildi. Rus işgali 1878-1918 arası 40 yıl sürdükten sonra 1918-1920 İngiliz 190-21 döneminde Gürcistan işgalinden sonra 23 Şubat 1921 tarihinde Gürcistan Hükümeti Artvin ve yöresindeki yeni Türk Hükümeti’ne bırakarak çekildi. O tarihte Artvin ve Şavşat ilçesi kaza örgütlü olarak Ardahan Mutasarrıflığına bağlandı. Ardanuç ve Borçka o sırada Artvin Kazası’na bağlı birer nahiye (bucak) olarak yönetilmiştir. Bu durum 4 ay kadar sürmüştür. Daha sonra TBMM 7 Temmuz 1921 tarihinde kabul ettiği bir kararla Artvin Sancağı kurulmuştur. Artvin, Borçka ve Şavşat kazaları bu sancağa bağlanmıştır. 24 Nisan 1924 tarihli Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun 84. maddesi ile Livana ve Sancak Teşkilatı kaldırıldığından Artvin Sancağı aynı teşkilatıyla birlikte Artvin İli haline dönüştürülmüştür. Artvin e yeni kurulan vilayetlerin merkezi olmuştur. Bu ilk Artvin İli 9 yıl sürmüştür. 2 Haziran 1933 tarihinde 2197 Sayılı Kanunun 2. maddesine göre merkezi Rize olmak üzere Çoruh Vilayeti kurulmuştur. İdari tarihçenin başlangıç kısmında izah edilen nedenlerden ötürü 3 yıl sonra 4 Ocak 1936 tarihinde 2885 Sayılı Yasa ile Çoruh Vilayeti şekline dönüştürülmüştür. 1956 yılında Artvin adı verilmiş ve bugüne kadar bu ad kullanılmıştır.
Ardanuç
Ardanuç tüm Çoruh Havzası’nın 1500 yıllık kalesi ile en eski yerleşim yerlerinden biridir. Tarih öncesi çağlarda Tao-Klarceti ve Bagratlılara Başkentlik yapmıştır. Klarcet bugünkü Bereket köyüdür.
Ardanuç da Artvin gibi ancak Artvin den 2 yıl sonra 13 Haziran 1551 yılında Osmanlı topraklarına katılmıştır. O döneme kadar önceleri Ahıska’da oturan Çıldır Atabegleri Ardanuç kalesini başkent yapmış, kalenin son Atabegi II. Keyhüsrev Bey İskender Paşa’ya yenilince kaçıp İrana sığınmıştır.
Aynı yıl İskender Paşa tarafından Osmanlı Türk İdari Teşkilatı Ardanuç’ta kuruldu. Bu sancak 1551-1578 yılları arasında Erzurum Eyaletine bağlı kaldı. 1578’de Ahıska’da Çıldır Eyaleti de kurulunca Ardanuç Sancağı’na bugünkü Ardanuç İlçesi Köyleri, Tavusker nahiyesi şimdiki (Olur İlçe ve Yusufeli’nden İşhan Nahiyesi kesimleri) bağlı idi. Ardanuç Sancağı’nı Mutasarrıf olarak paşalar yönetmiştir. O tarihte 99 köyü mevcuttu. Şavşat 1555-1878 yılları arasında Ardanuç’a bağlı bir bucak idi. Ardanuç da 1877-78 Osmanlı-Rus savaşından sonra sırası ile Rus, İngiliz ve Gürcistan işgallerini yaşamıştır. Cumhuriyetin kuruluşundan 1945 yılı ağustos ayına kadar Bucak merkezi olarak Artvin’e bağlı kaldı.
Günümüzdeki Ardanuç ilçesi 1 Ağustos 1945 tarihinde kurulmuştur. İlk merkezi Tütünlü Köyü’dür. Sonra Merkez 1948 Kasım ayında eski Ardanuç (Adakale) kasabasına getirildi. 1952 den sonra ilçenin yeri bir daha değiştirildi. Şimdiki Meydanlar mevkiine taşındı.
Ardanuç ilçesine meydanlar mevkiine taşınınca eski Ardanuç Bucağı Adakaledeki teşkilatı 3 yıl orada kaldıktan sonra Tütünlü Köyü’ne taşındı. Daha sonra da Üçırmaklar Köyüne nakledildi.
Arhavi
Fatih Sultan Mehmet döneminde 1471 yılında Trabzondaki Rum Pontus Krallığı ortadan kaldırılmış toprakları Osmanlı Devletine katılmıştı. Günümüzdeki Arhavi ve Hopa o tarihte Osmanlı topraklarına katılmıştır.
Fatih’in torunu Yavuz Sultan Selim şehzadelik döneminde Trabzon Valiliğine atanmıştır. Yavuz, 1510 yılında Hopa üzerinden geçerek Batum yakınlarındaki Gönye Kalesini fethetti. Bu şekilde Gönye Sancağı kurularak Hopa ve Arhavi çevresi nahiye olarak bu sancağa bağlandı. Arhavi 1954 yılında ilçe oluncaya kadar Hopa’ya bağlı kalmıştır. Kimi zaman Batum Sancağı’na kimi zaman da Rize Sancağı’na bağlanmıştır.
Cumhuriyet Türkiye’sinde Hopa, Arhavi ile birlikte Rize iline bağlı idi. 1936’da Artvin merkezli Çoruh ili kurulunca Hopa İlçesi ve Arhavi Bucağı Artvin’e bağlanmıştır. Arhavi Bucağı 1 Haziran 1854 günü ilçe örgütüne çevrilerek Hopa ilçesinden ayrıldı. Arhavi 1877-78 savaşında Rus işgaline uğramayan ilçelerden biridir.
Borçka
Borçka adı çok eski dönemlerden beri bilinmektedir. Burası 1877–78 Osmanlı-Rus savaşı’ndan sonra Rusya’ya bırakılan yerlerdendir. İlçenin kuruluşu 1921 yılında, kurtuluşu ve Anavatana bağlanmasından sonradır. 1933 yılında Borçka-Hopa karayolu ulaşıma açılınca Borçka ilçesi gelişmeye başlamıştır. Borçka ilçesi kuruluş yıllarında Artvin’e bağlı bir bucak durumundadır. Kuruluştan 4 ay sonra Artvin Mutasarrıflığı kurulunca 7 Temmuz 1921 Tarih ve 133 nolu Kanunla Merkez Maçahel, Meradit ve Murgul nahiyeleri ve 26 köyden müteşekkil Borçka Kazası kurulmuş ve Artvin Sancağı’na bağlanmıştır.
Bundan 5 yıl sonra 26 Haziran 1926 Tarih ve 877 nolu Kanunla Borçka Kazası nahiyeye, Maradid nahiyesi de köye çevrilerek bütün köyleri ile Borçka Nahiyesi’ne bağlandı. İki yıl sonra 1928 yılının 28 Mayıs 1928 ve 1282 yeni kazanın kuruluşu hakkındaki kanun ile Borçka yeniden kaza, Maradit’te yeniden nahiye oldu.
Borçka ilçesi 1933–1935 yıllarında Merkezi Rize olan Çoruh İline bağlıdır. Daha sonra Borçka ilçesine bağlı Murgul Nahiyesi’nin ismi 1966 yılında Göktaş olarak değiştirilmiştir.
Hopa
1490–1512 yıllarında Osmanlı sınırlarına katılmıştır. Önceleri Trabzon Eyaletine bağlı iken Yavuz Sultan Selim’in Batum yakınındaki Gönye Kalesi’ni fethi ile Hopa bu sancağa bağlanmıştır.
Günümüzdeki Hopa ilçesi Osmanlı Devleti çağında kurulan ilk ilçelerdendir. Önceleri Batum Sancağı’na bağlanmıştır. 13 Temmuz 1878 Berlin Antlaşması’nda Hopa ilçesinin Kemalpaşa Bucağı Rus sınırlarında kalmıştır. 1971 Brest Litovski Antlaşması’ndan sonra Ruslar Kemalpaşa Bucağı’ndan çekilmişlerdir. Böylece Hopa Türk topraklarında kalmıştır ve Rize Sancağına bağlanmıştır.
1 Ocak 1848 Tarih ve 5071 Sayılı Kanunla Hopa’ya bağlı Viçe Bucağı “Fındıklı” adı ile ilçe oldu. Fındıklı 4 Aralık 1953 tarihinde 6180 Sayılı Kanunla Rize’ye bağlandı. 1 Haziran 1954 Tarih ve 6324 Sayılı Kanunla Hopa’ya bağlı Arhavi Bucağı 26 köy ile birlikte ilçe haline getirildi. Hopa ilçesi 1936 yılında Artvin Vilayetine bağlanmış ve bugüne kadar bu İl’e bağlı kalmıştır.
Murgul
Cumhuriyet dönemine kadar ve daha sonraları Borçka İlçesine bağlı bir bucak olan 1937 yılına kadar kasabada yapılan maden aramaları sonucunda 1968 yılında Türkiye’nin bakır ihtiyacının karşılanması amacı ile Karadeniz Bakır İşletmelerine bağlı tesislerin faaliyete geçmesi ile Artvin ilinde ve Türkiye genelinde önemini artırmıştır.1935–1950 Döneminde Merkez Damar iken sonraları Murgul olmuştur.
Şavşat
Fatih sultan Mehmet Pontus Devleti ile birlikte bugünkü Hopa ve Arhavi ilçelerimizi de Osmanlı topraklarına katmıştır. Şavşat’taki Atabeyler bu sırada Ardanuç’taki ana koldan ayrılarak İslamlığı kabul ettiler ve Osmanlı Devletine bağlandılar. Yosebit Bey’in oğulları olan Mahmut, Ahmet, Sefer ve Mehmet Beyler Şavşat’ı İmerhev, Maçahel ve Acara’da yurtluk ocaklık üzerine padişah fermanı ile sancak beyi oldular. 1578 yılında Ahıska fethedilip Çıldır Eyaleti kurulunca Şavşat Beyleri Çıldır Eyaletine bağlandı. Bu bağlantı Ahıska’nın elimizden çıkmasına kadar sürdü.
1828 yılından sonra Şavşat bucak olarak 1878 yılına kadar Ardanuç Kazasına bağlı kalmıştır. 93 Harbi ile Şavşat ilçesi, tarih bölümünde de anlatıldığı üzere harp zatminatı olarak Rusya’ya bırakılmıştır. Rus, İngiliz ve Gürcü işgallerinden sonra 1921 de Anavatana kavuştu. Şavşat ve Ardanuç 4-5 ay süre ile ilk kurtuluşları sonrası Ardahan’a bağlandı.
7 Temmuz 1921 Tarih ve 133 nolu Kanunla Artvin Sancağının kurulmasıyla Şavşat, Ardahan’dan alınarak Artvin Sancağına bağlı bir ilçe oldu. Kaza Merkezi Satlel diye adlandırılan bugünkü yere nakledildi. 1937 yılında da merkezi Dutlu olan İmerhev Nahiye merkezi Meydancığa (Diyoben) kaldırıldı ve Meydancık adını aldı. Tarih de şavaşt Kazasının Merkezi Mirya ve İmerhev Nahiyeleri ile 55 köyü vardı.
Yusufeli
Hristiyan Atabeyleri döneminde Yusufeli ve çevresi Peteğrek (Çevreli) Kalesi’nden yönetiliyordu. Bu kale üzerine ilk Osmanlı akını 1536 yılında Bayburt Kalesi’nde oturan Erzurum Beylerbeyi Mehmet Han tarafından yapılmıştır. Kanuni döneminde Atabeyler padişaha karşı gelince Kanuni, Karaca Ahmet Paşa’ya emir vererek Çoruh boyunun yeniden fethini istedi. Ahmet Paşa tarafından 1548’de Tortum Peteğrek (Çevreli) ve Livana (Artvin) Kalelerini aldı. 1548 yılındaki fetih sırasında şimdiki Yusufeli’nin İşhan (Dağyolu) ve Erkinis (Demirkent) çevreleri Ardanuç kazasına bağlı idi. 1551’de Ardanuç Kalesi de alınıp Ardanuç Sancağı kurulunca İşhan ve Erkinis çevresi Ardanuç’a bağlandı. 1578 yılına kadar Erzurum Eyaletine bağlı olan Yusufeli 1578’de Çıldır Eyaleti kurulunca Yusufeli ve çevresi Çıldır Eyaleti’ne bağlandı.
Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasından 2 yıl önce 1912 yılında “Kiksim” isminin değiştirilmesine karar verilmiştir. Yusufeli adı o zaman Sultan Reşat’tan sonra Padişahlık sırası gelen Yusuf İZZETTİN adındaki veliahta atfen Yusufeli olarak 1912 yılında değiştirilmesi uygun görülmüştür.
1926’da Yusufeli Artvin’e bağlandı. Yedi yıl süreyle Artvin iline bağlı kalan ilçe 1933’de Artvin İl Örgütünün kaldırılması üzerine tekrar Erzurum’a bağlandı. Üç yıl sonra şimdiki Artvin Merkezinde Çoruh Vilayeti kurulunca tekrar Artvin’e bağlandı. 1949 yılında ulaşım zorluğu nedeniyle 1950’de yürürlüğe giren özel kanunla bugünkü yerini alan o zamanki Ahalt Köyü’ne taşındı. 2000’li yıllarda İlçe Merkezine barajlar nedeniyle 5. defa yer aranmaktadır .
2. KRONOLOJİ
MÖ 2000–600: Bölgede küçük Hurri Devletinin kuruluşu.
MÖ 1200–600: Urartular Artvin bölgesini içine alan bir krallık kurdular.
MÖ 720: Kimmerler Artvin yöresini işgal ettiler.
MÖ 680: Saka-İskit göçleri başladı.
MÖ 149: Arsaklılar Artvin İlini de içine alan Küçük Arsaklı Devletini kurdular.
MS 389: İber istilaları başladı.
MS 536: Arsaklı ülkesinin Bizanslılar tarafından işgali.
MS 415: Artvin’in Bizanslıların İran sınırını koruyan valiliğe bağlanarak tümüyle Bizans egemenliğine geçmesi.
MS 531: Bagratlı Devleri kuruldu.
MS 646: İslam Ordusu Artvin bölgesini istila etti.
MS 665: Bizans Çoruh yöresini geri aldı.
MS 737: Artvin yöresinin Halife Hişam tarafından tekrar İslam topraklarına katılması.
MS 853: Bagratlılar tarafından Çoruh boyunda Abbasi Halifeliğine bağlı olarak Ortadoks Oğuz Beyliği’ni kurular.
MS 899: Çoruh boyu ile Yukarı Kür kesimlerinde Bagratlılar Krallığı kuruldu.
MS 1068: Artvin Selçuklularca işgal edildi.
MS 1073: Gürcüler Çoruh bölgesine ve Artvin’e egemen oldular.
MS 1081: Selçuklular Artvin ve yöresini yeniden ele geçirdiler.
MS 1240: Artvin’in Moğolların eline geçişi.
MS 1256: Artvin’in İlhanlı Devletinin eline geçişi.
MS 1479: Yavuz Sultan Selim Trabzon Beyi iken Batı Gürcistan ve bu arada Gönye Kalesi Osmanlılara bağlandı.
MS 1536: Erzurum Valisi Mehmet Paşa Gürcistan’a sefer yaparak Oltu ve Penek Kalelerini aldı.
MS 1548: Osmanlı Ordusu Erzurum’a giderek Atabegler yurdunu geri aldı.
MS 1549: Vezir Ahmet Paşa Çoruh boyunda Tortum, Ağaçkale, Livana çevresini Osmanlı sınırları içine aldı.
MS 1551: Ardanuç Kalesi alındı. Ardanuç Sancağı kuruldu. Acaristan Osmanlı topraklarına katıldı.
MS 1704: Vezir Hasan Paşa tarafından Batum Şehri’nin kuruluşu.
MS 1828: Rus Orduları Osmanlı topraklarına saldırdı, Artvin Rusların eline geçti
14 EYLÜL 1829: Ruslar Edirne Antlaşması ile Artvin’i boşalttılar.
16 NİSAN 1877: Osmanlı-Rus Savaşının başlamasına nende olacak Londra Protokolü hazırlanarak Osmanlı Hükümetine verildi.
24 NİSAN 1877: Londra Protokolünü reddeden Osmanlı Devleti’ne karşı Ruslar tarafından savaş ilan edildi.
3 MART 1878: Ayastefanos Antlaşması ile Artvin Rusların elinden geri alındı.
2 KASIM 1914: Melo Sınır Taburu, Artvin ve Ardanuç’taki Rus birliklerini geri püskürttü.
3 MART 1915: Artvin, Borçka, Şavşat, Ardanuç ve Hopa Ruslarca işgal edildi.
6 OCAK 1918: Erzincan Mütarekesine göre Artvin ve Şavşat Ruslar tarafından boşaltıldı.
3 MART 1918: Mondros Mütarekesine göre Batum, Artvin ve yöresi İngilizlerce işgal edildi.
18 OCAK 1919: Artvin’i de içine alan Kars Milli Şura Hükümeti kuruldu. Ancak İngilizler tarafından Mayıs ayı içinde dağıtıldı.
7 NİSAN 1920 Artvin İngilizlerce boşaltıldıktan sonra Gürcüler, yöredeki etkinliklerini daha da arttırarak 1920’de Batum’u işgal ettiler.
23 NİSAN 1920: Mehmet Akif Bey, Ahmet Fevzi Bey, Ahmet Nuri Bey, Ali Rıza Bey ve Mehmet Edip Bey Birinci TBMM’nin Batum üyeliklerine seçildiler.
22 ŞUBAT 1921: Gürcistan Hükümetine bir ültimatom verilerek Artvin ve Ardahan’ın boşaltılması istendi.
23 ŞUBAT 1921: Gürcistan Hükümeti Artvin ve Ardahan’ı boşalttı .
Kaynaklar:
Ali Gündüz, a.g.e. s. 36-42
Hazırlayan: Sevilay Yıldız
www.biceliyiz.com
Etiket : Artvin, İlçelerinin, İdari, Tarihi,